Rituelen in een onttoverde tijd

De woningbouwvereniging heeft een metersgrote kerstwens op haar gevel gehangen. De binnenstad hangt vol lampjes, slingers en Kerstmanmutsen. De betere restaurants mailen hun kerstdiners rond. De eerste kerstkaart, met Maria en goddelijk baby’tje, is binnen.

Geen maand is zo opgetuigd met klassieke rituelen als december met zijn Sinterklaasfeest, Kerstmis en Oud & Nieuw. Dat is een opmerkelijk nostalgisch vertoon in een tijd die toch vooral in het teken staat van onttovering en scepsis. Je zou zeggen dat met de grote trends van secularisering, democratisering en informalisering ook de oude behoefte aan rituelen en symbolen was afgenomen.

Inderdaad heeft de moderne samenleving niet veel meer op met mythe, magie, traditie en plechtige gebruiken. Belangrijke momenten als geboorte, toetreding tot een kerk of de universiteit, huwelijk, jubilea en overlijden worden veel soberder en nuchterder gevierd – zo ze al gevierd worden – dan pakweg een halve eeuw geleden. Al worden we op zo’n Kroningsdag wel even geraakt door de luisterrijke rites van de hoogste adel.

Toch blijkt de samenleving niet zonder rituelen te kunnen. Zoals in de tijd van de verzuiling elke gezindte haar eigen gebruiken koesterde, zo ontstonden daarna een ontelbaar aantal minizuiltjes met allemaal hun eigen mores en riten. Ze hanteren vaak een jargon dat aan de kerk doet denken. Zoals de gelovige zich richt tot de Allerhoogste, zo peilt de spirituele zoeker naar zijn Diepste Kern en zoeken beiden naar vervulling en bezieling. In duistere danshallen komen mensen bijeen om in een sfeer van licht en rook en geholpen door de hostie (peppillen) en de kelk (energydrinks) naar de zevende hemel te springen. En in het fitnesscenter wordt de mythe van de eeuwige jeugd bewierookt in een devote eredienst aan het gezonde lichaam, waarbij via zware inspanningen boete wordt gedaan voor de zonden van gisteren: bier, sigaretten en bitterballen. Vervolgens is er ruimte voor vergeving en wordt dat lichaam gestreeld, gewiegd, gekneed, geolied, gereinigd en met geuren besprenkeld in het wellnesscenter.

Eigentijdse rituelen zijn wellicht bescheidener en genuanceerder dan die van vorige generaties, maar het draait er nog steeds om stil te staan bij belangrijke momenten en ieders positie in de maatschappij te markeren: zo zijn wij, zo doen wij dat. Rituelen geven houvast, ritme, rust, geborgenheid en saamhorigheid.

Op het moment dat ik dit tik, loopt de vrijdagmiddag ten einde. In tal van kantoren spoedt men zich nu naar het café voor de vrijmibo, de vrijdagmiddagborrel. Ik bedoel maar.